Heel wat korte verhalen gaan over kijken. ‘Kijken’ is niet alleen een vaardigheid die vooraf gaat aan het schrijven, het is ook iets wat je kunt onderzoeken in je korte verhaal, iets wat je kunt thematiseren.
Een voorbeeld
Een mooi voorbeeld van een verhaal waarin ‘kijken’ een grote rol speelt, is het op dit blog al eerder besproken ‘Hiernaast’ van Tobias Wolff, waarin een echtpaar kijkt en luistert naar de vechtende buren. Misschien kijkt het echtpaar ook naar de ruziënde buren om niet naar zichzelf te hoeven kijken. Het echtpaar vlucht namelijk wel vaker van zichzelf weg: door naar de tv te kijken bijvoorbeeld. En als de man het einde van een film niet bevalt, dan verzint hij er zijn eigen einde bij. Dat zelf-verzonnen einde is zelfs het einde van het verhaal: de blik is afgewend van henzelf, afgewend van de buren, afgewend van een ongewenst filmeinde. We zien wat de man wil zien: ‘Aan het eind zien we de ontdekkingsreizigers slapen in een wei vol witte bloemen. De bloemblaadjes zijn nat van de dauw en kleven aan hun lichaam (…) Ze gaan staan en steken hun armen in de lucht, als witte bomen in een land waar nog nooit iemand is geweest.’ (Uit: Tobias Wolff, Hiernaast, Vertaling: Peter Bergsma, lees hier het complete verhaal)
Hoe je zelf ‘kijken’ in je verhaal kunt inzetten
1. Geef je personage een drijfveer en laat hem vanuit die drijfveer naar zijn wereld kijken. Hij ziet wat hij wil zien. En wat hij wil zien, zegt iets over hem. Door zijn blik leert de lezer hem kennen. Soms worstelen schrijvers met welke details ze in het verhaal moeten opnemen. Een mogelijke oplossing: neem die details op die je personage ziet vanuit zijn perspectief, vanuit zijn drijfveer.
2. Laat je personage ook wegkijken. Laat je personage vanuit zijn drijfveer niet alleen naar iets kijken, maar ook dingen níet zien, over het hoofd zien. Een workaholic heeft wel oog voor zijn werk, maar bijvoorbeeld niet voor zijn kinderen. En als hij ze dan toch opmerkt, is het alleen even kort, omdat ze hem afleiden van zijn werk.
3. Laat de blik (de visie) van je personage zich ontwikkelen. In het voorbeeldverhaal Hiernaast begint het personage met naar de realiteit te kijken: de ruziënde buren. Uiteindelijk kijkt hij naar een zelf bedachte utopie: het einde dat hij bij de film heeft verzonnen. De verandering van de blik is de catharsis (de epifanie) van het verhaal. Zorg er in je verhaal voor dat je personage uiteindelijk net iets anders naar zichzelf of naar zijn omgeving kijkt. Of op een net iets andere manier wegkijkt…
En jij
Hierboven las je drie manier waarmee je ‘kijken’ in je verhaal kunt inzetten. Maar er zijn er vast meer te bedenken. Help je mee het rijtje uit te breiden?
12 reacties op “Kijken – niet alleen een vaardigheid maar ook een thema”
Hoi Ton,
Ik heb toevallig deze week cursisten de opdracht gegeven om een fragment te schrijven van een personage dat naar de supermarkt gaat. Wat ziet hij, vroeg ik, wat koopt hij, waar ergert hij zich aan, wat komt er beslist niet in het karretje? Een paar cursisten vonden dat lastig, ze wilden hun personage liever allerlei betekenisvolle gesprekken laten voeren. Ik denk dat ik dit stukje van je blog volgende keer voor ze meeneem, je legt ontzettend goed uit dat waarneming minstens zo betekenisvol kan zijn als gesproken tekst.
Ik heb nog een manier trouwens, om het waarnemen in te zetten. Het raakt aan jouw punt: laat ze wegkijken, maar het is toch iets anders. Soms kun je een personage iets laten waarnemen, zonder dat hij de impact ervan begrijpt (of wil begrijpen), maar de lezer begrijpt het wel. Het eerste voorbeeld dat me te binnen schiet, is een verhaal van Sione, waarin een kind de moeder op bed ziet liggen met een arsenaal aan pillen op het nachtkastje. De moeder kookt ook niet meer, ze ligt steeds op bed en het kind vindt het allemaal maar lastig. De lezer begrijpt dat er veel meer aan de hand is.
Fijn zo’n aanvulling, Eshter: personages die waarnemen en het niet (echt) begrijpen, terwijl de lezer het via de waarneming van dat personage wel (echt) kan begrijpen.
En mochten er uit je groep nog verbeteringen of wensen komen t.a.v. het bovenstaande stukje, laat het hier vooral weten! Dan kan ik daar voor het boek m’n voordeel mee doen.
Wat bedoel je eigenlijk precies met thematiseren?
Volgens mij een woord dat ik wel gebruik maar dat niet bestaat 🙂 Ik bedoel dat het kijken/waarnemen een thema of subthema van het verhaal is, dat een verhaal deels ook over kijken/waarnemen gaat.
Hmm, gaat het niet altijd over de selectieve waarneming van de hoofdpersoon? Zonder waarneming geen verhaal. Kun je die waarneming dan afsplitsen als een (sub)thema?
Je vraag las ik met een glimlach van herkenning, Nan. Wat mij betreft gaan verhalen over waarnemen en subjectiviteit, maar het kan zijn dat ik mijn persoonlijke thematiek voor algemene thematiek houd.
Misschien is de vraag wel of ‘waarnemen’ (meestal/altijd) een middel (techniek) in verhalen is, of dat verhalen er daadwerkelijk (meestal/altijd) over gaan.
Wellicht ga ik hier binnenkort een post aan wijden. Maar iedereen kan ons natuurlijk ook nu al blij maken met een antwoord op jouw vraag. Gaan verhalen altijd over selectieve waarneming van de hoofdpersoon? Discussieer mee!
Ik ben wel benieuwd naar die post, want ik wil wel graag weten wat je bedoelt. Ik vind het een lastig onderscheid.
Mooi thema, dat naar mijn idee in ieder verhaal een rol speelt. Zien is niet alleen zien wat je wilt zien, maar kan ook zijn: wat je denkt te zien. Bijvoorbeeld: in het donker in elke boom een enge man zien. Dat is niet iets wat je wilt, maar het gebeurt wel.
Hoe dan ook is je eigen waarneming gekleurd, door ervaringen, emoties, verwachtingen, enzovoort. Het is mooi om daarmee te spelen in een verhaal. Je kunt ook verschillende manieren van kijken naar de werkelijkheid naast elkaar zetten, met elkaar laten botsen, enzovoort.
Een mooie aanvulling, Annemiek. Zien is ook wat je dénkt te zien. En ‘botsen’… ik ben voor!
Hoi Ton,
Het klopt helemaal wat je zegt. Ik vraag me alleen af of je ‘kijken’ wel op die manier kunt isoleren. Er zijn meer zintuigen die bij een personage horen, hoewel kijken natuurlijk wel een voor de hand liggende is. De ontwikkeling van het personage is essentieel natuurlijk, daardoor verandert zijn kijken, maar ook het voelen, etc. Het hoeft niet een enorme ontwikkeling te zijn, het kunnen accenten zijn, dingen die, door wat het personage zojuist heeft meegemaakt, een ander gevoel of – inderdaad- blikveld hebben opgeleverd. De mooiste ontwikkeling is eigenlijk die bij de lezer en hoe zijn blikveld wordt verandert door het verhaal. Er dringt iets tot mij als lezer door, ik begrijp het personage en zie de ontwikkeling waardoor ik nu zelf anders tegen het personage/de situatie/het verhaal aankijk. Mooi voorbeeld vind ik: ‘Why, honey?’van Carver, waarin ik pas na de laatste punt besefte wie de vrouw een brief had geschreven. En ‘De andere Miller’ van Wolff, waarin ik ook pas uiteindelijk snapte dat er geen andere Miller is, maar dat de waarheid tijdelijk te moeilijk is voor hem om onder ogen te zien. Letterlijk. Pas bij het laatste beeld wordt het echt getoond. Nou ja, dit is eigenlijk geen antwoord op jouw vraag. Je eigenlijke vraag was: hoe kun je kijken als schrijver nog op een andere manier inzetten? Ik weet het eigenlijk niet zo goed (sorry), ik zie het als een onderdeel van, ik ben benieuwd naar de reactie van anderen.
Je hebt gelijk, Nan. Beter had ik geschreven over ‘waarnemen’ in plaats van alleen over ‘kijken’. De ontwikkeling kan dan ook (zoals je zegt) in andere zintuigen zoals het gevoel zitten: het personage krijgt uiteindelijk een ander gevoel, of het personage wil juist een ‘gevoel’ uit de weg gaan. Dank voor je leestips die hier mooi bij aansluiten. Fijn ook dat er reacties op deze blogpost komen. Aanvankelijk vroeg ik me af of ik niet te vaag aan het worden was, hoewel ik deze post tegelijkertijd voor mij als schrijver belangrijk vind.
Nee, het is zeker niet te vaag. En nog even ter correctie: in het verhaal is wel degelijk sprake van twee Millers, de mededeling over de moeder die gestorven is voor de hoofpersoon, en niet voor ‘ de andere Miller’.